My lord, for nine years this unfortunate land, By a serpent of horrible form has been curst; Seven heads hath the monster, and nought could withstand His fury, when first on our valleys he burst

The Serpent of Vaihund z “Legends of the Afghan countries, in verse. With various pieces, Original and translated”, Charles Masson, London 1848.

Naja oxiana, czyli kobra środkowoazjatycka. © 2003 Wolfgang Wuster

*Na obrazku: *

Właśnie zacząłem czytać nową powieść Andrzeja Sapkowskiego. Chwilowo brnę przez militarną fanfikę pełną skrótów i radzieckiego słownictwa wojskowego (Włożył kokoszkę na matrioszkę, naciągnął pepeka na wojłokowego kaszteta, na ramię zarzucił a-ka-em i em-pe-ka, po czym wsiadł do bewupa. Za nimi jechały jeszcze BMP, MPG, BFG-9000 i dwa enpece. “Job twaju mat’, swołocz” warknął przez zęby). W lekturze pomaga bardzo słowniczek na końcu książki, zawierający hasła takie jak Askerzy ("zob. Zieloni") i Zieloni ("zob. Askerzy").

Ale ja nie o tym. Otóż zaciekawiło mnie, jakie też węże naprawdę żyją w Afganistanie.

Do miejsca, do którego doczytałem, autor wymienia połazy i kobry. W Afganistanie występuje kobra środkowoazjatycka (Naja oxiana), gatunek zresztą zagrożony wymarciem. Zwierzątko to poluje na drobne gryzonie i nie potrafi – jak niektóre inne kobry – pluć jadem. Jad zaś zawiera dwie neurotoksyny; obie blokują przekazywanie bodźców nerwowych w synapsach. Synapsy to miejsca, gdzie stykają się dwie komórki nerwowe albo komórka nerwowa i mięsień, do którego przesyłany jest sygnał. Presynaptyczna komórka przekazuje sygnał do komórki postsynaptycznej wydzielając acetylcholinę. Neurotoksyny kobry (zwane kobratoksynami) trwale wiążą się z receptorami postsynaptycznymi tak, że obecność lub brak acetylcholiny nie ma dla przewodzenia bodźców nerwowych znaczenia. Efektem ugryzienia kobry jest paraliż układu oddechowego i uduszenie. Taksonomicznie kobry należą do rodziny zdradnicowatych, a piszę o tym tylko dlatego, że jest to nadzwyczaj urokliwa nazwa. Zdradnica śmiercionośna – jak to brzmi!

Na obrazku: -

Na obrazku: Połoz - Elaphe dione

Połozy (połazy, połózy) należą do rodziny połozowatych, czyli Colubridae. To samo w sobie niewiele mówi, tym bardziej, że rodzina to obejmuje mniej więcej dwa tysiące z wszystkich trzech tysięcy gatunków węży. Co gorsza, jest to rodzina polifiletyczna, innymi słowy chodzi o taksonomiczny worek, do którego wrzucono niekoniecznie spokrewnione ze sobą gatunki weży. Połozy to rodzaj Elaphe; po angielsku zwie się je często “rat snakes” bądź “corn snakes”. Do rodzaju Elaphe należy polski, niemal wytrzebiony wąż eskulapa* (Elaphe longissima). Inny połoz, Elaphe dione występuje od Ukrainy, poprzez Afganistan aż po Chiny i Koreę. Może mieć przeróżne wzorki i kolory; jak wszystkie połozy, nie jest jadowity. To podobno jedyny połoz, jaki występuje w Afganistanie.

A czy w Afganistanie są w ogóle żmije? Jak najbardziej, co najmniej trzy gatunki. Macrovipera lebetina (Żmija Lewantu?) ma ponad metr, jest jadowita i niebezpieczna; zamieszkuje stepy, kamieniste wzgórza, ale i tereny upraw. Jak wiele innych gatunków węży, tak i ten jest pod ochroną – wymiera.

Na obrazku: Eristocophis macmahoni

Inną żmiją, na którą można natknąć się w Afganistanie, jest żyjący w Afganistanie i Pakistanie pustynny wąż – Eristocophis macmahoni, długości około metra, aktywna nocą, o świcie i o zmierzchu. Jadowita. Potrafi poruszać się po piasku jak grzechotnik, jak również zakopać się i czekać na ofiarę.

Wreszcie, perska żmija: Pseudocerastes persicus, spokrewniona z Eristocophisem. Rzecz ciekawa, istnieją dwa spokrewnione gatunki z tego rodzaju (być może nawet chodzi o dwa podgatunki). Drugi z nich to P. fieldi; są do siebie bardzo podobne, a różnią się jednym, zasadniczym szczegółem. Jad perskiej żmiji nie wyróżnia się pośród jadów pokrewnych węży; natomiast jad P. fieldi jest wśród żmij wyjątkowy, ponieważ ma właściwości neurotoksyny.

Na obrazku: Pseudocerastes persicus fieldi

Jad żmiji nie ma wiele wspólnego z neurotoksynami zdradnicowatych. Zawiera mieszaninę najróżniejszych enzymów, głównie proteolitycznych (czyli trawiących białka), ale też fosfolipaz (czyli degradujących fosfolipidy) i toksyn. Wpuszczenie proteazy do krwioobiegu ma podobny efekt, co wpuszczenie dymiącego kwasu siarkowego do pralki. W przypadku ssaków, efektem jest uszkodzenie naczyń krwionośnych, zaburzenia w koagulacji krwi, krwotok wewnętrzny.

Fosfolipazy niszczą fosfolipidy, czyli składnik błon komórkowych – mogą więc wywoływać hemolizę (rozrywanie czerwonych krwinek). Ponadto, fosfolipazy naturalnie występują w naszych komórkach – są częścią skomplikowanej sieci białek, maszynerii przetwarzającej sygnały z zewnątrz. W tym kontekście, określone fosfolipazy – w wyniku kaskady sygnałów płynących z otoczenia komórki – degradują fosfolipidy, uwalniając cząstki kwasu arachidonowego. Ten z kolei jest sygnałem do aktywacji odpowiedzi immunologicznej – wywołuje zapalenie i obrzęk. I dokładnie taki efekt może wywołać wstrzyknięta przez żmiję, owada lub pająka fosfolipaza.

Istnieje jeszcze jednak jeden możliwy efekt działania fosfolipaz. Okazuje się, że niektóre z tych enzymów potrafią specyficznie zablokować przekazywanie sygnału w synapsach – inaczej jednak niż w przypadku neurotoksyn kobry, blokada występuje w komórkach presynaptycznych, które w efekcie w ogóle nie wydzielają acetylcholiny.

Żmije, kobry i połozy – albo: żmijowate, zdradnicowate i połozowate; te trzy grupy razem obejmują większość z trzech tysięcy znanych gatunków węży. Około pięćset z nich znajduje się w Czerwonej Księdze gatunków zagrożonych wymarciem.

Literatura

• Charles Masson, “Legends of the Afghan countries, in verse. With various pieces, Original and translated”, 1848.

• Klaus-Dieter Schulz, André Entzeroth; A monograph of the colubrid snakes of the genus Elaphe Fitzinger

• Abdur Rehman Siddiqi, “Studies on the venom of Viperidae snakes”, 1991 (Ph.D. thesis)

• Mark O’Shea, “Venomous Snakes of the World”, 2008

• M.C. Tsai, C.Y. Lee and A. Bdolah, 1983, “Mode of neuromuscular blocking action of a toxic phospholipase A2 from Pseudocerastes fieldi (Field’s horned viper) snake venom”, Toxicon 21:527-534

• Herrman et al. 1999, Morphological and Molecular Phylogenies of Viperines: Conflicting Evidence?", Darmstädter Beiträge zur Naturgeschichte.

Komentarze

Original post